ประเพณีงดงามที่ถือปฏิบัติสืบต่อกันมายาวนานจวบปัจจุบัน ลอยกระทง ประเพณีที่เกี่ยวเนื่องกับ “นํ้า” ซึ่งเป็นปัจจัยสำคัญในชีวิตวัฒนธรรมของคนไทย…
วันลอยกระทงตรงกับวันเพ็ญขึ้น 15 ค่ำเดือน 12 ซึ่งปีนี้ตรงกับวันนี้วันที่พระจันทร์สวยงาม ทั้งในช่วงค่ำ จะได้ชม ปรากฏการณ์จันทรุปราคา ประเพณีลอยกระทงมีวัตถุประสงค์ที่หลากหลาย ทั้งเพื่อบูชาพระพุทธเจ้าในวันเสด็จกลับจากเทวโลก เมื่อครั้งเสด็จไปจำพรรษาอยู่บนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ เพื่อทรงเทศนาอภิธรรมโปรดพุทธมารดา
เพื่อสักการะรอยพระพุทธบาทของพระพุทธเจ้า ที่ประทับรอยพระบาทประดิษฐานไว้บนหาดทรายที่ริมฝั่งแม่นํ้านัมมทานที ในประเทศอินเดีย เพื่อบูชาพระเกศแก้วจุฬามณีบนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ บูชาพระอุปคุตตเถระ ลอยเคราะห์ สะเดาะเคราะห์ และเพื่อแสดงความกตัญญูระลึกถึงบุญคุณของนํ้าที่ได้นำมากิน นำมาใช้ประโยชน์ในชีวิตประจำวัน ขอขมาลาโทษต่อการทำให้แหล่งนํ้าไม่สะอาด โดยเชื่อว่า การลอยกระทง เป็นการขอขมานํ้าหรือแม่คงคา ซึ่งหล่อเลี้ยงชีวิตและอำนวยประโยชน์ต่าง ๆ ไม่ว่าจะเป็นนํ้าอาบนํ้าใช้ หรือนํ้าที่หล่อเลี้ยงพืชพันธุ์ธัญญาหาร ฯลฯ อีกทั้งการลอยกระทง ยังเป็นการระลึกถึงพระคุณของบรรพบุรุษที่ล่วงลับ
ในคืนเพ็ญพระจันทร์เต็มดวงวันลอยกระทง เพื่อสืบสานประเพณีงดงาม รักษาความสะอาดของแม่นํ้า คูคลอง การประดิษฐ์กระทง นำกระทงใหญ่น้อยลอยลงในสายนํ้า ควรเป็นกระทงที่รักษ์สิ่งแวดล้อมย่อยสลายได้ง่าย ทั้งนี้นำไอเดียกระทงธรรมชาติ นำเรื่องน่ารู้การประดิษฐ์กระทงที่เป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อม โดย อาจารย์จักรพันธ์ รูปงาม หัวหน้าสาขาวิชาคหกรรมศาสตร์ศึกษา คณะเทคโนโลยีคหกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลกรุงเทพ ให้มุมมอง ให้ความรู้ เล่าถึงงานดอกไม้สดเติมความงาม ความประณีตให้กับกระทง
“กระทงจากวัสดุธรรมชาติ สร้างสรรค์ได้หลายรูปแบบ ใช้ผัก ผลไม้ วัสดุธรรมชาติใกล้ตัวที่หาได้ง่าย หรือที่ปลูกไว้ในรั้วบ้านนำมาประดิษฐ์ ใช้วัสดุธรรมชาติของสด หรืออีกรูปแบบใช้วัสดุเหลือใช้ทางการเกษตรก็ได้ทั้งสิ้น ทั้งนี้การประดิษฐ์กระทงมีสองส่วนใหญ่ ๆ คือ ทุ่นหรือหุ่นของกระทง และส่วนงานประดิษฐ์”
ทุ่นกระทง แต่เดิมใช้หยวกกล้วย ผักตบชวา โสน ใช้วัสดุพื้นบ้าน วัสดุธรรมชาติเป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อม แต่ช่วงตอนหนึ่งนำโฟมมาใช้ แต่ด้วยที่วัสดุดังกล่าวใช้เวลาค่อนข้างนานในการย่อยสลาย การทำทุ่นกระทงจึงกลับมาใช้วัสดุธรรมชาติ อย่างเช่น ต้นโสนหางไก่ อีกหนึ่งวัสดุธรรมชาติมีคุณสมบัติเด่น นำมาใช้ทำทุ่นกระทง โดยจะนำต้นโสนที่แห้ง นำมาตัดเป็นท่อน ๆ แล้วมัดรวมกันในลักษณะทรงกลมแป้น ทุ่นจากโสนมีความเบาและลอยนํ้าได้ดี
ขณะที่วัสดุที่ยังคงเป็นหลักจะใช้ ต้นกล้วย ซึ่งหาได้ง่าย หรือใช้พืชผักผลไม้นำมาสร้างสรรค์ ซึ่งก็มีความหลากหลาย เช่น ฟักทอง กะลามะพร้าว กาบกล้วย ฯลฯ อีกทั้งที่นิยมกันในช่วงหลัง ๆ ทำเองได้ง่ายและย่อยสลายเร็ว ได้แก่ กระทงนํ้าแข็ง โดยนำนํ้าใส่ภาชนะ ใส่ดอกไม้ แล้วนำไปแช่ในช่องแข็งในตู้เย็น ฯลฯ
จากที่กล่าวนอกจากทุ่นกระทง อีกส่วนสำคัญคือ งานประดิษฐ์ หัวหน้าสาขาวิชาคหกรรมศาสตร์ศึกษา อาจารย์จักรพันธ์ อธิบายเพิ่มอีกว่า แต่เดิมวัสดุธรรมชาติที่นิยมจะเป็นของสดไม่ว่าจะเป็นใบตอง ใบไม้ ดอกไม้ต่าง ๆ นำกล้วยไม้ ดาวเรือง กลีบดอกบัว ใบลิ้นกระบือ ดอกบานมิรู้โรย ฯลฯ อีกทั้งวัสดุที่จะนำมาเย็บกระทงอยากชวนให้ใช้วัสดุธรรมชาติ ใช้ด้าย ใช้ไม้กลัดยึดแทนลวด ตะปู เป็นอีกส่วนหนึ่งที่ส่งผลดีต่อสิ่งแวดล้อม ต่อการเก็บหลังวันลอยกระทง
“ที่ผ่านมาคณะฯ เราศึกษาวิจัย ทำทุ่นกระทงจาก ขุยมะพร้าว นำวัสดุเหลือใช้ทางการเกษตรนำกลับมาใช้ประโยชน์เพิ่ม โดยนำขุยมะพร้าวผสมกับแป้งเปียกอัดลงพิมพ์ขึ้นรูป ทุ่นกระทงจากขุยมะพร้าวนอกจากจะมีนํ้าหนักเบา ลอยนํ้าได้ดี ลดภาระสิ่งแวดล้อมแล้ว ในด้านรูปทรงสามารถนำมาขึ้นรูปได้หลากหลาย โดยถ้าไม่นำมาประดิษฐ์เป็นกระทงลอย สามารถนำมาใช้ในงานจัดดอกไม้สด หุ่นจากขุยมะพร้าวจะช่วยรักษาความชื้นให้ดอกไม้ มีอายุการใช้งานได้นานขึ้น
อาจารย์จักรพันธ์ อธิบายเพิ่มอีกว่า การตกแต่งกระทงจากที่กล่าว นอกจากใช้ใบไม้สด ดอกไม้สด วัสดุเหลือใช้ทางการเกษตรเป็นอีกวัสดุที่น่าสนใจ อย่างเช่น เปลือกข้าวโพด กาบมะพร้าว หรือแม้แต่เปลือกและผลมะพร้าวก็นำมาประดิษฐ์สร้างสรรค์ได้ อย่างเช่น เปลือกมะพร้าวอ่อน นำมาฝานบาง ๆ ตัดเป็นรูปทรงกลีบบัว พับหรือซ้อนเรียงกัน ฯลฯ เป็นอีกรูปแบบกระทงที่สวยงาม เป็นกระทงจากวัสดุธรรมชาติที่เป็นมิตรกับสิ่งแวดล้อม เช่นเดียวกับ เปลือกข้าวโพด อาจนำมาย้อมสี หรือใช้สีธรรมชาติของเปลือก จากนั้นนำมาพับกลีบสร้างสรรค์ได้หลายรูปแบบเหมือนกับกลีบใบตองที่นำไปยึดติดกับทุ่น เป็นอีกรูปแบบกระทงธรรมชาติ กระทงจากวัสดุเหลือใช้ทางการเกษตร เป็นต้น
“จะเห็นได้ว่าการประดิษฐ์สร้างสรรค์กระทงลอยดีไซน์ได้หลายรูปแบบ แต่เดิมกระทงใบเล็กสุดจะมีขนาดเจ็ดนิ้วขึ้นไป มีกระทงขนาดใหญ่ โดยที่ผ่านมาเราทำ กระทงจิ๋ว กระทงขนาดเล็กขนาดประมาณสามนิ้ว ตกแต่งส่วนต่าง ๆ นำการพับใบตองเหมือนกระทงใหญ่ อีกไอเดียประดิษฐ์กระทงที่อวดฝีมือ บอกเล่าความละเอียดประณีต และร่วมรักษาแม่นํ้าคูคลองได้อีกเช่นกัน”
ในส่วนดอกไม้ที่นำมาตกแต่งเพิ่มความพิเศษสวยงามให้กับกระทง หัวหน้าสาขาวิชาคหกรรมศาสตร์ศึกษา อาจารย์จักรพันธ์ ให้มุมมองเพิ่มอีกว่า ดอกไม้ที่นำมาใช้ตกแต่งกระทง นำมาใช้ได้หลากหลาย เลือกดอกไม้สีสันสวย ดอกไม้ที่มีความหมายดี มงคล ดังเช่น เฟื่องฟ้า ดอกพุด กุหลาบ บานมิรู้โรย ดาวเรือง ฯลฯ
“กระทงที่นำมาลอยแต่เดิมเป็นกระทงใบตองพับกลีบง่าย ๆ หรือใช้วัสดุธรรมชาติที่มีในท้องถิ่นชุมชน ฯลฯ ต่อมาเมื่อมีการประกวดกระทงลอยได้พัฒนารูปแบบเพิ่มขึ้น มีความประณีตพิถีพิถันสวยงาม ถ่ายทอดงานฝีมือ งานดอกไม้สด งานใบตอง รวมถึงองค์ความรู้การประดิษฐ์ไว้มากมาย โดยแต่ละขั้นตอนมีรายละเอียด ไม่ว่าจะเป็นการเย็บกลีบใบตอง การพับจับจีบ ฯลฯ อย่างเช่น การพับใบตอง พับได้หลายรูปแบบ เช่น กลีบหัวนกลายเปีย กลีบบัวหลวง กลีบบัวสาย ฯลฯ แต่ละรูปแบบมีความสวยงาม มีเอกลักษณ์ มีผิวสัมผัสและลักษณะที่แตกต่างกัน
อาจารย์จักรพันธ์ ให้มุมมองเพิ่ม ให้เทคนิคเก็บรักษาชิ้นงาน ยืดอายุวัสดุที่นำมาใช้เพิ่มอีกว่า อย่างเช่น ใบตอง ที่นำมาทำกระทง ใช้ใบตองตานี ซึ่งมีความสวยงามและความคงทน ขณะที่ดอกไม้ต่าง ๆ เลือกชนิดที่มีความทนทาน อย่าง ดาวเรือง ถ้าอยู่ในอุณหภูมิปกติ จะมีอายุประมาณสองถึงสามวัน แต่ถ้าเก็บในตู้เย็น จะยืดอายุได้นานประมาณหนึ่งสัปดาห์
ดอกบัว ถ้าจะนำมาใช้ไม่ควรจัดเตรียมไว้ล่วงหน้าหลายวัน เพราะกลีบจะเหี่ยวง่าย ส่วนที่นำมาใช้ให้หมั่นพรมนํ้า ด้วยที่บัวเป็นดอกไม้ที่ต้องการความชื้นมาก การพรมนํ้าจะช่วยให้งานประดิษฐ์จากดอกบัวสวยงามและอยู่ได้นาน เป็นต้น ส่วนดอกไม้อื่น ๆ ถ้าต้องการเก็บได้นานขึ้น ให้เก็บใส่กล่อง หรือใส่ถุงเก็บไว้ในตู้เย็นช่องธรรมดา หรือระหว่างที่ใช้งานให้นำผ้าขาวบางชุบนํ้า บีบพอหมาด ๆ นำมาคลุมชิ้นงานไว้ ไม่ควรนำชิ้นงานตากลม เพราะจะทำให้เฉาลงเร็ว เป็นต้น
“วัสดุใกล้ตัวอีกหลายชนิด ก็นำมาสร้างสรรค์ทำกระทงเก๋ ๆ ได้ อย่างเช่น ดอกแค มีหลายสีสันนำมาตกแต่งกระทง ฟักทองนำมาแกะสลักเป็นกลีบบัว รวมถึงผักอีกหลายชนิดอย่าง เช่น มะระขี้นก นำมาตกแต่งสร้างสรรค์ได้สวยงามเช่นกัน หรือแม้แต่เปลือกส้มโอ ก็นำมาสร้างสรรค์กระทงได้”
กระทงที่นำมาลอยไม่ว่าจะเป็นการประดิษฐ์อย่างเรียบง่าย หรือสร้างสรรค์วิจิตรประณีต กระทงจากวัสดุธรรมชาติได้บอกเล่าเรื่องราวประเพณีลอยกระทง บอกเล่าศิลปวัฒนธรรมไทยที่งดงาม อีกทั้งการประดิษฐ์กระทงร่วมกันในครอบครัว ลอยกระทงที่ทำด้วยกัน ยังส่งเสริมความสัมพันธ์ในครอบครัว
สร้างการเรียนรู้คุณค่าความสำคัญของแม่นํ้าลำคลอง สืบรักษาประเพณีงดงาม รักษาธรรมชาติสิ่งแวดล้อม.
พงษ์พรรณ บุญเลิศ
