ความชุ่มฉ่ำในช่วงฤดูฝนปลุกความมีชีวิตชีวาให้กับผืนป่าสดชื่น ต้นไม้ใหญ่น้อยฟื้นตัวผลิใบใหม่ นอกจากความเขียวร่มรื่นของนานาพันธุ์ไม้ บางพื้นที่มีสีสันสวยของ “ผีเสื้อ” เติมเต็มบรรยากาศ บอกเล่าความสมบูรณ์ธรรมชาติ…
เมื่อผืนป่ากลับมาชุ่มชื้นนับแต่ปลายฤดูร้อนที่เริ่มมีฝนตกมากขึ้น ความสมบูรณ์ดังกล่าวเป็นช่วงที่จะสังเกตเห็นผีเสื้อแมลงแสนสวยออกมาโบยบินอวดโฉมทักทาย ไม่เพียงความสวยงาม ความสดใส ประโยชน์ที่จะได้รับจากผีเสื้อยังเชื่อมโยงการเรียนรู้ ปลูกสร้างความรัก ส่งต่อการดูแลธรรมชาติ สิ่งแวดล้อม
ผีเสื้อ แมลงปีกสวยยังมีหลากเรื่องน่ารู้ น่าศึกษา ยิ่งช่วงฤดูฝนมีฝนตกลงมาเติมความชุ่มชื้น ทัศนัย จีนทอง นักวิชาการ กองวิชาการสัตววิทยา สำนักวิชาการพิพิธภัณฑ์ธรรมชาติวิทยา องค์การพิพิธภัณฑ์วิทยาศาสตร์แห่งชาติให้ความรู้ พาสัมผัสความงาม ตามรอยผีเสื้อ แมลงเจ้าเสน่ห์ที่มากด้วยเรื่องราวน่าค้นหาว่า ผีเสื้อที่พบเห็นทั่วไปแบ่งได้เป็น ผีเสื้อกลางวัน และผีเสื้อกลางคืน และในจำนวนผีเสื้อที่มีอยู่มากมายหลายชนิด ส่วนใหญ่เป็นผีเสื้อกลางคืน แต่ด้วยสีสันสะดุดตา และโอกาสที่จะพบเห็นผีเสื้อได้ง่าย มักเป็นช่วงเวลากลางวัน กลุ่มผีเสื้อกลางวันจึงเป็นที่รู้จัก ได้รับการศึกษากว้างขวางกว่ากลุ่มผีเสื้อกลางคืน
ช่วงฤดูกาลที่จะพบเจอผีเสื้อจำนวนมาก ส่วนใหญ่เป็นช่วงปลายฤดูร้อนต่อฤดูฝน ในช่วงฤดูฝนจะมีผีเสื้อบางกลุ่มที่พบเจอได้เฉพาะฤดูกาล ผีเสื้อที่ไม่ได้ออกมาบินอวดโฉมในเวลานั้น หรือผีเสื้อที่พบเจอได้ตลอดปีปรากฏ และในที่นี้ไม่ได้หมายถึงเฉพาะผีเสื้อกลางวันแต่รวมถึงผีเสื้อกลางคืนด้วย
“ผีเสื้อกลางคืนอย่างกลุ่มผีเสื้อยักษ์ที่พบในฤดูฝน นอกจากมีขนาดใหญ่ บางตัวมีสีสดใสซึ่งเติมความงาม สร้างสีสันให้กับผืนป่าในฤดูฝน อีกความงามที่จะได้ชมนอกจากชมผีเสื้อกลางวัน แต่อย่างไรแล้วจากที่กล่าวช่วงที่จะได้ชมผีเสื้อได้มากเป็นรอยต่อของปลายฤดูร้อนและฤดูฝน ทั้งนี้ช่วงเวลานั้นมีเหตุผล มีความเกี่ยวเนื่องของวงจรชีวิตผีเสื้อกับความสัมพันธ์อาหารของผีเสื้อ”
นักวิชาการ สำนักวิชาการพิพิธภัณฑ์ธรรมชาติวิทยาทัศนัย เล่าขยายอีกว่า ก่อนที่ผีเสื้อตัวเต็มวัยสวยงามที่เราได้เห็นเขาโบยบิน ก่อนมาเป็นผีเสื้อแสนสวย ผีเสื้อมีระยะไข่ ระยะหนอนผีเสื้อ และดักแด้มาก่อน ในหน้าฝนที่ชุ่มฉ่ำ ฝนเป็นปัจจัยสำคัญต่อการเจริญเติบโตของพืชอาหารของตัวหนอนผีเสื้อ ต้นไม้ใหญ่น้อยที่เป็นอาหารผีเสื้องอกงาม เป็นความสัมพันธ์ระหว่างกัน
ช่วงเวลานี้จึงเป็นช่วงจังหวะที่จะได้ศึกษาธรรมชาติ รู้จักใกล้ชิดกับแมลงปีกสวยและยังเป็นความท้าทายที่จะได้พบกับผีเสื้อบางชนิดที่อาจไม่พบเจอช่วงฤดูร้อน หรือผีเสื้อที่ไม่ได้เห็นทั่วไป
“การพบผีเสื้อมากหรือพบหลายชนิด สิ่งเหล่านี้ บ่งบอกถึงความสมดุลของธรรมชาติ โดยผีเสื้อมีความสัมพันธ์กับพืชกับต้นไม้ ดังที่ทราบระยะตัวหนอน ผีเสื้อจะกินใบไม้เป็นอาหารเป็นส่วนใหญ่ หากพบผีเสื้อมากแสดงให้เห็นว่าบริเวณนั้นมีความหลากหลายของพืชอาหารค่อนข้างมาก มีความสมบูรณ์ของผู้ผลิตซึ่งก็คือพืช เป็นดัชนีบอกเล่าความสมบูรณ์ มีต้นไม้อยู่มาก”
จากที่กล่าวช่วงฤดูฝนจะมีบางกลุ่มผีเสื้อที่พบเห็นได้โดยเฉพาะ และในช่วงนี้ยังได้ศึกษา สังเกตผีเสื้อใน ระยะตัวหนอน ซึ่งบางครั้ง บางทีก็ไม่ใช่เรื่องง่ายนักที่จะได้พบ หนอนผีเสื้อจะพลางตัว สีสันกลมกลืนไปกับต้นไม้ ใบไม้ ฯลฯ ซึ่งก็เป็นอีกความน่าสนใจและเป็นอีกมุมมองการสังเกตผีเสื้อในฤดูฝนเพิ่มเติมจากการชมผีเสื้อตัวเต็มวัยที่มีสีสันสวย เป็นอีกจังหวะได้เรียนรู้เข้าใจ ได้เห็นการเติบโต การเปลี่ยนแปลงของผีเสื้อ
นักวิชาการ ผู้ศึกษาสำรวจผีเสื้อ ทัศนัย บอกเล่าเพิ่มอีกว่า จากตัวหนอนผีเสื้อ ยังเชื่อมโยงการเรียนรู้ต่อไปอีกหลายมิติ ได้เห็นถึงความสัมพันธ์ของพืชอาหารของผีเสื้อ ทั้งนี้ ผีเสื้อแต่ละชนิดกินพืชอาหารต่างกันไป มีความเฉพาะกลุ่ม ส่วนนี้ทำให้มีข้อมูล ได้รู้จัก ใกล้ชิดกับผีเสื้อยิ่งขึ้น ทั้งยังเชื่อมโยงการเรียนรู้สิ่งที่เกี่ยวเนื่องกับผีเสื้อ ได้เห็นความสัมพันธ์สิ่งต่าง ๆ ที่อยู่รอบตัวผีเสื้อและความสัมพันธ์ที่เกี่ยวเนื่องกับมนุษย์
“ผีเสื้อนอกจากให้ความสวยงาม ปีกมีสีสันสวย บทบาทของผีเสื้อมีหลายมิติ น่าศึกษา โดยบทบาทเด่นช่วงโตเต็มวัย ผีเสื้อเป็นแมลงที่ช่วยผสมเกสร ช่วยการขยายพันธุ์พืช ผีเสื้อยังเป็นอาหารของสัตว์ปีกในห่วงโซ่อาหาร ฯลฯ นอกจากนี้ในด้านที่เป็นโทษก็มีให้ศึกษา โดยเฉพาะระยะตัวหนอน ถ้าในระยะหนอนผีเสื้อไปทำลายผลผลิตการเกษตร เป็นปัญหากับมนุษย์เป็นความสัมพันธ์ไม่ดีต่อกันจึงมีการกำจัด”
ผีเสื้อ ยังมีบทบาทสำคัญต่อการเชื่อมโยงจินตนาการ สร้างการเรียนรู้ สร้างความรักธรรมชาติ นักวิชาการ ผู้ศึกษาสำรวจผีเสื้อ ทัศนัยอธิบายบทบาทส่วนนี้เพิ่มอีกว่า สีสันลวดลายปีกผีเสื้อสวยงามดึงดูดชวนมอง นอกจากความงามของลวดลายที่เกิดบนปีกผีเสื้อยังเป็นเรื่องที่น่าศึกษา มีส่วนช่วยให้ผีเสื้ออยู่รอด
“ผีเสื้อบางชนิดมีจุดคล้ายกับตาของสัตว์ผู้ล่า จุดตาเหล่านี้ดูปกติเป็นความสวยงาม แต่จริง ๆ แล้วมีบทบาทที่มากไปกว่านั้นคือ ช่วยหลอกศัตรู ทำให้ศัตรูเข้าใจผิดคิดว่าเป็นสัตว์ผู้ล่าจึงไม่มายุ่งกับผีเสื้อ ผีเสื้อจึงปลอดภัย เป็นวิวัฒนาการการปรับตัวรูปแบบหนึ่งของผีเสื้อช่วยให้มีชีวิตรอด และจากลวดลายเหล่านี้ยังเป็นไอเดียส่งต่อจินตนาการ สู่งานดีไซน์ นำมาสร้างสรรค์งานศิลปะหลากหลายต่อเนื่อง”
สำหรับหน้าฝนถ้าพูดถึงชนิดผีเสื้อที่จะได้พบเห็น มีด้วยกันหลายกลุ่ม โดยเฉพาะผีเสื้อกลางคืนซึ่งการเฝ้าดูผีเสื้อกลางคืนไม่ยุ่งยาก และอาจไม่ต้องเดินทางเข้าป่าลึกเพื่อส่องผีเสื้อ
“การศึกษาวิจัยในงานกีฏวิทยาจะใช้หลอดแบล็กไลต์ หลอดไฟที่มีแสงสีม่วงหรือหลอดไฟที่มีความสว่างมากเปิดไว้ จากนั้นจะขึงผ้าขาวเป็นฉาก เมื่อเปิดไฟทิ้งไว้จะดึงดูดผีเสื้อกลางคืนเข้ามาให้ศึกษา กลุ่มผีเสื้อกลางคืนที่พบเจอได้โดยเฉพาะในผืนป่าที่สมบูรณ์ อย่างเช่น กลุ่มผีเสื้อกลางคืนหางยาว ซึ่งมีความสวยงาม และยังมีผีเสื้อกลางคืนกลุ่มอื่น ๆ หรือกลุ่มของผีเสื้อกลางวันก็มีให้ชมเช่น กลุ่มผีเสื้อนางพญา แต่อย่างไรแล้ว ถ้าเป็นช่วงฝนตกมากอาจพบได้ยาก แต่หลังฝน ท้องฟ้าเปิด ผีเสื้อกลางวันจะบินออกมาหาอาหาร”
นักวิชาการ ผู้ศึกษาสำรวจผีเสื้อ ทัศนัย ให้มุมมองเพิ่มอีกว่า การปรากฏตัวให้ชมของผีเสื้อ บางฤดูกาลบางช่วงจะสังเกตเห็นว่ามีจำนวนมากน้อยต่างกัน บางปีถ้ามีช่วงฤดูแล้งยาวนาน มีฝนตกลงมาผีเสื้อจะออกมาให้ชมซึ่งอาจไม่ตรงกับช่วงเวลาปกติที่เข้าใจกัน หรือถ้ามีฝนมากการได้ชมผีเสื้อก็น้อยลง ฯลฯ ทั้งนี้ธรรมชาติที่เปลี่ยนแปลงส่งผลกระทบ เป็นความสัมพันธ์ที่เชื่อมโยงกัน
“จากที่กล่าว ผีเสื้อมีความสัมพันธ์กับต้นไม้กับพืชอาหาร ต้นไม้มีความสัมพันธ์กับสภาพแวดล้อม ถ้าสภาพแวดล้อมเปลี่ยนแปลงต้นไม้ก็เปลี่ยนแปลงเช่นกัน หมุนวนส่งผลกระทบต่อผีเสื้อทั้งในเรื่องตัวเต็มวัยและตัวหนอนผีเสื้อ เป็นผลกระทบต่อกันไปหมด”
การศึกษาผีเสื้อเป็นส่วนหนึ่งของดัชนีชี้วัดความสมบูรณ์ของธรรมชาติได้อย่างชัดเจน นักวิชาการ สำนักวิชาการพิพิธภัณฑ์ธรรมชาติวิทยา ทัศนัย ให้มุมมองทิ้งท้ายอีกว่า ผีเสื้อช่วยเติมเต็มความงามความสมบูรณ์ธรรมชาติ แต่ละฤดูกาลจะมีผีเสื้อบางกลุ่มออกมาปรากฏให้ชมให้ศึกษาเรื่องราวของ “ผีเสื้อ” โดยผีเสื้อเป็นตัวแทนธรรมชาติ เป็นจุดเชื่อมที่ปลูกสร้างความรัก เป็นแบบอย่างการเรียนรู้ให้กับเด็ก ๆ ได้ค้นพบความงาม ความจริง
ได้เข้าใจผีเสื้อแมลงแสนสวยที่มีความสำคัญต่อระบบนิเวศ แมลงที่เติมเต็มความสดชื่น สดใสให้กับฤดูฝน.
พงษ์พรรณ บุญเลิศ
